Język kazachski w rodzinie języków tureckich (Heja Sari zwycięzcą konkursu językowego)

Dlaczego bezapelacyjnym zwycięzcą językowego konkursu kazachskiego został Turek, Heja Sari?

Do konkursu językowego – powtarzanie zdań w języku kazachskim – przystąpiło 5 osób:
Heja Sari z Turcji, student międzynarodowych studiów polskich II stopnia (magisterskich)
Pavel Svatko z Białorusi, student kursu przygotowawczego do studiów w języku polskim
Marina Strapko z Ukrainy, studentka kursu przygotowawczego do studiów w języku polskim
Chatia Aladashvili z Gruzji, studentka semestralnych studiów polskich
Mariia Kondriatuk, studentka międzynarodowych studiów polskich II stopnia (magisterskich).

Heja Sari w zasadzie bezbłędnie powtórzył konkursowy tekst kazachski, który brzmiał następująco:
Сәлем! Менің атым….[Salem, menin atym…] Cześć, mam na imię…
Мен Қазақстаннан келдім [Men Kazakstannan keldim] Jestem z Kazachstanu
Наурыз құтты болсын! [Nauryz kutty bolsyn!] Z okazji święta Nauryz!
Денсаулық мықты болсын! [Densaulyk mykty bolsyn!] Zdrowia!
Аспанымыз ашық болсын! [Aspanymyz aszyk bolsyn!] Niech niebo będzie jasne!
Nie miał z tym problemów, ponieważ tenże tekst brzmi bardzo podobnie po turecku:
Selam, benim adım…
Ben Kazakistan’dan geldim.
Nevroz kutlu olsun!
Sağlıklı olsun!
Gökyüzü aydınlık olsun!

Na czym polegają podobieństwa i jakie jest pokrewieństwo między tymi językami?

Języki tureckie (nazywane też: turkijskimi, turko-tatarskimi) należą do rodziny ałtajskiej. Spośród wielu języków tej grupy status języków państwowych mają: turecki, azerbejdżański, kazachski, kirgiski, turkmeński i uzbecki. Języki te cechuje harmonia wokaliczna (w wyrazie używane są samogłoski tego samego typu). Szyk zdania to: podmiot + dopełnienie + orzeczenie. Nie ma w nich rodzajów, rzeczowniki odmieniają się przez przypadki. Są to języki aglutynacyjne, tzn. formy wyrazowe są tworzone przez dodawanie kolejnych sufiksów wyrażających funkcje gramatyczne – po odcięciu wszystkich sufiksów pozostaje rdzeń, który jest też samodzielnym wyrazem (w podstawowej formie słownikowej, leksem).
W językach ałtajskich „występuje kategoria ewidencjonalności – tzn. że formy czasownikowe wyrażają stopień pewności mówiącego co do opisywanego zdarzenia. Na przykład w kazachskim: keldi (przyszedł, widziałem to), kelgen (przyszedł, słyszałem o tym), kelgen eken (przyszedł, słyszałem o tym, ale nie jestem pewien, czy to prawda)” (Austin red., 2009, 139); w tureckim: geldi (przyszedł), gelmiş (przyszedł, słyszałem o tym), gelir iken (gelirken) (przyszedł, kiedy szedłem).

Posługuje się nimi prawdopodobnie ok. 130 mln ludzi.

Najstarsze teksty z rodziny języków tureckich to inskrypcje z VIII w. odkryte w rejonie rzeki Orchon w Mongolii, zapisane w runach. Początkowo teksty tureckie miały charakter wyłącznie religijny. Pierwsze tureckie książki drukowane pochodzą z XVII w.

Język turecki
Używany jest przede wszystkim w Turcji, na Cyprze, w Grecji, Bułgarii, Macedonii. Należy do oguzyjskiej grupy języków tureckich.

Pismo tureckie:
– na początku stosowano różne systemy pisma
– od XIII w. przyjęto alfabet arabski
– 1928 r. – Atatürk w ramach reform wprowadził alfabet łaciński.

Atatürk (współtwórca i pierwszy prezydent Republiki Turcji) w ramach reform zarządził też zastępowanie licznych zapożyczeń z arabskiego i perskiego neologizmami opartymi na tureckich rdzeniach i rdzeniach z innych języków z rodziny tureckiej.

Język kazachski
Używany jest przede wszystkim w Kazachstanie, Uzbekistanie, Chinach, Rosji, Turkmenistanie, Mongolii, Afganistanie i Kirgistanie oraz na emigracji w Turcji i Niemczech.
Pierwotnie nazywany był kirgiskim. Należy do kipczackiej (w innej klasyfikacji: do środkowoazjatyckiej) rodziny języków tureckich. Literacki język kazachski ukształtował się w połowie XIX w., Kazachowie podtrzymują tradycję mówionych poematów epickich. W języku kazachskim mało jest zapożyczeń arabskich i perskich, wiele słów ma rdzenie staroturkijskie.

Pismo kazachskie:
– najpierw (od poł. XIX w.) używano alfabetu arabskiego
– po rewolucji październikowej od 1917 r. wprowadzono alfabet łaciński
– od 1940 r. obowiązuje alfabet cyrylicki (zmodyfikowany)
– na przełomie XX i XXI w. wszczęto dyskusję nad ponownym przyjęciem alfabetu łacińskiego, choć ze względów ekonomicznych nadal raczej utrzyma się cyrylica.

Przykłady podobieństw leksykalnych i gramatycznych języków tureckiego i kazachskiego:
turecki: ellerimden ‘z moich rąk’
el ‘ręka’ (rdzeń)
ler (sufiks wyrażający liczbę mnogą)
im ‘mój’ (sufiks posiadania)
den ‘z, od’ (sufiks wyrażający oddalenie)

kazachski: қолдарымнан ‘z moich rąk’
қол (kol)‘ręka’ (rdzeń)
дар (dar) (sufiks wyrażający liczbę mnogą)
ым (ym) ‘mój’ (sufiks posiadania)
нан (nan) ‘z, od’ (sufiks wyrażający oddalenie)

Jeszcze podobne przykłady:
W języku tureckim:
Kitaplarımız ‘nasze książki’
kitap ‘książka’ (rdzeń)
lar (sufiks wyrażający liczbę mnogą)
ı-mız ‘nasze’ (sufiks posiadania)
Saçlarımızdan ‘z naszych włosów’
saç ‘włos’ (rdzeń)
lar (sufiks wyrażający liczbę mnogą)
ı-mız ‘nasze’ (sufiks posiadania)
dan ‘z, od’ (sufiks wyrażający oddalenie)
Ağaçların ‘części drzew’, np. gałęzie drzew
ağaç ‘drzewo’ (rdzeń)
lar (sufiks wyrażający liczbę mnogą)
ı-n (kogo, czego, stan własności)
W języku kazachskim:
кітаптарымыз ‘nasze książki’
кітап ‘książka’ (rdzeń)
тар (sufiks wyrażający liczbę mnogą)
ымыз ‘nasz’ (sufiks posiadania liczby mnogiej)
шаштарымыздан ‘z naszych włosów’
шаш ‘włosy’ (rdzeń)
тар (sufiks wyrażający liczbę mnogą)
ы-мыз ‘nasze’ (sufiks posiadania)
дан ‘z, od’ (sufiks wyrażający oddalenie)
ағаштардың ‘części drzew’, np.gałęzie drzew
ағаш ‘drzewo’ (rdzeń)
тар (sufiks wyrażający liczbę mnogą)
дың (kogo,czego, stan własności)
Zestaw turecko-kazachskich słów, które brzmią tak samo:
kız – қыз [kyz] ‘dziewczyna’
süt – сүт [sut] ‘mleko’
bugün – бүгін [bugun] ‘dzisiaj’
oyun – ойын [ojyn] ‘gra’
uçak – ұшақ [uszak] ‘samolot’
ayna – айна [ajna] ‘lustra’
su – cy [su] ‘woda’
sözlük – сөздік [sozduk] ‘słownik’
soğuk – суық [suyk] ‘zimno’
alem – әлем [alem] ‘świat’
Słowa pochodzące z arabskiego w języku tureckim: kitap (książka), kalem (długopis), asker (żołnierz), meydan (rynek),kelime (słowo).
Słowa pochodzące z rosyjskiego w języku kazachskim: кірпіш (кирпич) ‘cegła’; жәшік (ящик) ‘szuflada’; шенеунік (чиновник) ‘urzędnik’; шәйнек (чайник) ‘czajnik’; бәтеңке (ботинки) ‘buty’.

Na podstawie:
Austin Peter K., red., 2009, Tysiąc języków. Żywe, zagrożone, wymarłe, Lesko.
Comrie Bernard, Matthews Stephen, Polinsky Maria, red., 1998, Atlas języków. Pochodzenie i rozwój języków świata, Poznań.
Damm Krystyna, Mikusińska Aldona, red., 2000, Ludy i języki świata. Leksykon PWN, Warszawa.
Luschützky Hans Christian, 2005, Zarys typologii języków, Kraków.
Milewski Tadeusz, 1976, Językoznawstwo, Warszawa.
Majewicz Alfred, 1989, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa.
Obyczaje, języki, ludy świata. Encyklopedia PWN, 2007, Warszawa.

Heja Sari, Turcja, student międzynarodowych studiów polskich II st., Uniwersytet Śląski
Aidana Kalizhanova, Kazachstan, studentka międzynarodowych studiów polskich II st., Uniwersytet Śląski
Aray Almaniyazova, Kazachstan, studentka międzynarodowych studiów polskich II st., Uniwersytet Śląski
Prof. Jolanta Tambor (Instytut Języka Polskiego, Szkoła Języka i Kultury Polskiej, Uniwersytet Śląski w Katowicach)