Turniej Tłumaczy 2015
XXIV Turniej Tłumaczy. Stanisław Barańczak „N.N. uprawia gimnastykę poranną” by Stowarzyszenie Sympatyków Szkoły Języka i Kultury Polskiej UŚ is licensed under a Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 3.0 Polska License.
Stanisław Barańczak
N.N. uprawia gimnastykę poranną
– Jak co dzień, proponujemy
– i raz, i dwa, i trzy – otworzyć okno.
Kilka głębokich wdechów. I pierwsze ćwiczenie:
skłony do przodu. Proszę nie usztywniać
kręgosłupa. I raz, i dwa, i trzy.
Głęboko proszę. Taak. Do samej ziemi.
I jeszcze raz. Ta umiejętność
– i raz, i dwa, i trzy – może się przydać.
A teraz szybkie skłony w bok. Jakby uniki.
Jakbyśmy chcieli po prostu uniknąć
spoliczkowania. I raz, i dwa. W lewo.
W prawo. Taak, doskonale. Teraz proszę przysiad.
Przykucamy, sprężając się jakby do skoku.
Jakbyśmy chcieli skoczyć do gardła oprawcy.
I raz, i dwa, i trzy. Lecz oczywiście
nie skaczemy. Proszę pozostać w przysiadzie
i wstać powoli. I na zakończenie
schylamy kilkakrotnie głowę: to wyrabia
giętkość karku. I raz, i dwa,
i trzy.
W roku 2015 organizatorzy Turnieju Tłumaczy wybrali utwór „N.N. uprawia gimnastykę poranną” zmarłego pod koniec 2014 roku Stanisława Barańczaka dla upamiętnienia 20 rocznicy nadania poecie tytułu doktora honoris causa Uniwersytetu Śląskiego. Tegoroczna edycja Turnieju Tłumaczy wpisuje się w organizowany przez Stowarzyszenie Sympatyków SJiKP oraz przez samą Szkołę projekt pt. „Swego nie znacie… Ojczysty bo polski” mający na celu propagowanie wiedzy o mistrzu języka polskiego, Stanisławie Barańczaku wśród Polaków i cudzoziemców mieszkających poza granicami kraju. Studenci letniej szkoły zmierzą się z polskim językiem artystycznym i trudną sztuką przekładu, a ich dzieła zostaną wydane w specjalnie przygotowanym zbiorze tłumaczeń.
Projekt realizowany i współfinansowany jest ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach programu dotacyjnego „Ojczysty – dodaj do ulubionych 2015”.
N.N. UPRAWIA GIMNASTYKĘ PORANNĄ
I
Rzeczy działy się rano, raniusieńko. Wystarczająco wcześnie, by potem spędzić czas w łazience, zjeść śniadanie i spokojnie udać się do pracy lub do szkoły. Pierwszy program polskiego radia. Jeszcze przed wiadomościami. Rześka muzyka, miły, ale i sugestywny, przekonujący głos prowadzącego. Kilka zestawów ćwiczeń w różnych pozycjach, możliwych do wykonania nawet w ciasnym pokoju. I raz, i dwa, i trzy. Poranna gimnastyka dla Polaków.
Najczęściej udawało mi się przetrwać ten czas pod kołdrą, zwłaszcza zimą, aczkolwiek mama nie była tym zachwycona. Wierząc pewnie sternikom narodu propagującym zdrowy model życia i panu z radia, chciała, abym dzięki codziennym porannym ćwiczeniom zachował kondycję fizyczną i prawidłową sylwetkę do końca życia.
W latach 60. i 70. XX wieku Polska uprawiała gimnastykę, bo mówiono, że w zdrowym ciele zdrowy duch. Kłopotliwy dla materialistycznego poglądu zdrowy duch wyłaniał się jako konsekwencja hartowania ciała. Dbania o zdrowie fizyczne. Ćwiczyliśmy na lekcjach wychowania fizycznego, na przerwach w szkole, w czasie lekcji. Parady i pokazy gimnastyczne, uśmiechnięci, zdrowi i pełni energii uprawiacze sportu to był nieodzowny element uroczystych pochodów z okazji święta Odrodzenia Polski czy 1 Maja. W epoce późnego Gierka stały się modne również gimnastyczne imprezy, kiedy to po wielogodzinnych ćwiczeniach klasy, szkoły, drużyny, hufce, plutony i kompanie układały na stadionach złożone z uczniów, harcerzy i żołnierzy napisy, takie jak np. „Lenin wiecznie żywy”.
Sport i jego lajtowa wersja w postaci gimnastyki stały się w Polsce socjalistycznej ważnym elementem w propagowaniu nowej świadomości klasowej społeczeństwa, ponieważ władze zauważyły, iż są atrakcyjnym „wyrazem” założeń ideologicznych systemu, skutecznie oddziałującym na ludzi. Barańczak, niezrównany badacz form zniewalania społeczeństwa przez władzę, podpatrzył i tę strategię opanowywania sumień i postaw jednostek. Wykorzystał i tu podstawową strategię budowania sensu poetyckiego przekazu, w której słowo ujawnia swój desygnat i jego rozmaite rozumienia. Od rozumienia prymarnego, denotacyjnego czy też dosłownego przez rozumienia konotacyjne, wykorzystywane w różnych, ideologicznych czy politycznych kodach aż po rozumienia funkcjonujące w ramach uniwersalnej etyki. Bo poezja Barańczaka jest poezją teraźniejszą, polityczną, etyczną i uniwersalną.
II
W tłumaczonym wierszu Barańczaka N.N. – osoba nieznana, każdy, wszyscy, cała Polska – uprawia poranne ćwiczenia gimnastyczne. To podstawowa sytuacja liryczna. Pod dyktando głosu z radia N.N. przygotowuje się do ćwiczeń i robi rozgrzewkę – otwiera okno, głęboko wciąga powietrze do płuc. Następnie rozpoczyna ćwiczenia – wykonuje skłony do przodu, skłony w bok, przysiady, pochyla głowę. Chodzi o to, aby poprzez takie systematyczne ćwiczenia na długo zachować dobrą sylwetkę, prawidłową postawę fizyczną. Postawa fizyczna to sedno tych zachowań. Kiedy sięgniemy do słownika, dowiemy się, że postawa to „ułożenie poszczególnych odcinków ciała względem siebie i w stosunku do linii środkowej człowieka stojącego, właściwa pozycja, budowa ciała, zewnętrzny wygląd postaci”. Można mieć prawidłową (gimnastyka!) lub wadliwą (brak gimnastyki!) postawę ciała. Da się więc rzec, że język sportowo-medyczny jest pierwszym podstawowym kodem, który nadaje znaczenia wykonywanym zachowaniom i gestom. Gimnastyka mieści się w obszarze takiego rozumienia.
Ale postawa to także „układ ciała świadomie mu nadany, pozycja, poza”. W jakimś określonym czasie, w jakiejś określonej sytuacji, z jakiegoś powodu. Na przykład na komendę wojskową „Postawa!” Albo kiedy śpiewamy hymn. Lub kiedy wchodzi do sali prezydent. Postawa, czyli określone świadome zachowanie, działanie. Jest ona z kolei wyrazem naszego stosunku do innych w różnych układach i w różnych sytuacjach komunikacyjno-społecznych.
Jak nie trudno zauważyć, słowa, które znaczyły w języku kodu podstawowego medyczno-sportowego, znaczą i tutaj, aluzyjnie przywołując kod konotacyjny zachowań społecznych. Skłon głowy, pochylenie się do przodu z ugiętym karkiem, skłon w bok to gesty, które stosujemy także w tym obszarze „postawy”, w sytuacjach życia towarzyskiego, społecznego jako wyraz naszego poddaństwa, uniżoności, chęci skrywanego odwetu – zaprogramowanego stosunku do innych ludzi, do władz, czy też przyjętej etyki postępowania, gdzie elementem nieobojętnym jest często fałsz, obłuda i hipokryzja. Mówi o tym dosłownie głos z radia, który staje się głosem ironizującego poety: ćwiczyć skłony do przodu i pochylenia głowy, aby wyrobić postawę giętkiego karku, ćwiczyć uniki i skoki, aby uniknąć spoliczkowania i skoczyć komuś do gardła. Gimnastyka staje się w tym momencie ćwiczeniami dobrego wypadania w relacjach społecznych, gdzie prym wiedzie zachowanie koniunkturalne. Jesteśmy już w sferze rzeczywistości ukształtowanej w latach Polski socjalistycznej, gdzie podobne postawy były podstawowym elementem teatru życia codziennego. Umieć się zachować zgodnie z projektowanymi przez system normami to gimnastyka codzienna.
Ale nie tylko. Podobnie jak w Barthesowskiej koncepcji mitu, w poezji Barańczaka to, co tu i teraz, ewokuje następne piętro kodowania. Postawa znaczy tu również „nasze stanowisko, poglądy na świat, stosunek do życia”. Wiersz, podobnie jak inne teksty poety, mówi nie tylko w sposób prześmiewczy o rzeczywistości i etyce Polski lat 60. i 70. XX wieku. Wiersz pyta każdego N.N. – tamtego z epoki połowy XX wieku i tego z początku XXI wieku – jego, mnie i Ciebie. Czy mamy twardy kręgosłup, czy giętki, wyćwiczony odpowiednio do koniunkturalnych reakcji? Jaką etyką kierujemy się w życiu i jak ją demonstrujemy w swoich zachowaniach? Czy uprawiamy obowiązujący zestaw ćwiczeń, by zachowywać się jak marionetka w życiu publicznym, stosownie do obowiązujących norm wymaganych przez wszelkie możliwe comme il faut, czy potrafimy w każdej sytuacji być po prostu sobą? Czy codziennie rano poświęcamy kilka minut na gimnastykę indywidualną, czy wolimy słuchać głosu pana z radia i powtarzać: i raz, i dwa, i trzy?…
Romuald Cudak